O tym, jak działa układ nerwowy i jak wykorzystać tę wiedzę w pracy z młodzieżą
Okres nastoletni jest intensywny i chaotyczny. Wiele emocji pozostaje nieuświadomionych. Trudno jest nad nimi zapanować, hormony buzują. Nie każdy_a będzie się buntować. Za buntem dzieje się o wiele więcej – niezaspokojone potrzeby, potrzeba zrozumienia, akceptacji, poszukiwanie siebie… Kontrolowanie, przeżywanie i rozumienie swoich emocji jest ważną kompetencją, którą warto wspierać i rozwijać. We wsparciu młodzieży w przeżywaniu emocji ogromnie pomocna będzie teoria poliwagalna – czyli konkretna wiedza z zakresu neurobiologii, a dokładniej tego, jak funkcjonuje nasz układ nerwowy.
W niniejszym opracowaniu skupię się przede wszystkim na podstawowych elementach autonomicznego układu nerwowego, który reguluje funkcjonowanie narządów wewnętrznych bez naszego świadomego udziału. Jego działanie determinuje to, w jaki sposób reagujemy na wyzwania dnia codziennego. Informuje nas o tym jak się czujemy, jak się mamy. Układ ten służy do tego, by łączyć się i wchodzić w relacje z innymi, działać aktywnie na poziomie tak zwanego zaangażowania społecznego, czyli przestrzeni gdzie tworzą się relacje i więzi międzyludzkie. Jednocześnie to on wyłapuje sygnały zagrożenia, by nas chronić w sytuacji niebezpieczeństwa.
Zaangażowanie społeczne, walka, ucieczka i stan zamrożenia
Gdy nasz autonomiczny układ nerwowy działa w trybie zaangażowania społecznego, czujemy radość, jesteśmy w kontakcie z teraźniejszością, uziemieni, połączone ze światem, ciekawi, otwarci, współczuczujące, uważne na otoczenie. A najważniejsze – czujemy się bezpiecznie.
W momencie odebrania sytuacji jako niebezpiecznej aktywuje się tryb ucieczki lub walki. Jeśli przeciążenie układu jest zbyt mocne dochodzi do trzeciej możliwej reakcji, czyli zamrożenia. Ucieczka związana jest z odsunięciem. To stan, kiedy czujemy panikę, strach, niepokój, zamartwiamy się i obawiamy przyszłości. Walka to wszystkie emocje irytacji, frustracji, gniewu, wściekłości.
Zamrożenie to stan, w którym kontrolę przejmuje najbardziej pierwotna część układu parasympatycznego. To moment, w którym jesteśmy najbardziej odcięci od rzeczywistości, czujemy się odrętwiali, jesteśmy w depresji, bezradności, czujemy wstyd, towarzyszą nam poczucie uwięzienia i samotność.
Jest to bardzo trudny i istotny w pracy z młodzieżą stan emocjonalny. Jest to stan zamrożenia, nic wtedy nie pójdzie do przodu, ludzie pozostają bez działania, bez decyzji. Żeby cokolwiek wypracować trzeba najpierw pomóc człowiekowi wyjść z tej strefy a dopiero potem rozmawiać o celach. Wszyscy, którzy doświadczyli tego stanu wiedzą jak ważne jest, by mieć kogoś, kto pomoże przez to przejść. Przeżyć, nazwać i zaakceptować.
Układ nerwowy a doświadczenie traumy
Autonomiczny układ nerwowy dzieli się na dwa układy: współczulny i przywspółczulny, zapewniając obustronną komunikację między narządami wewnętrznymi i mózgiem. Zazwyczaj układ potrafi sam się zregenerować do właściwego stanu. Proces ten może być jednak zaburzony przez doświadczenie traumy lub wyczerpania związanego z silnym przeżywaniem emocji. Wówczas osoba może doświadczać znacznie silniejszych emocji, bardziej skrajnych reakcji autonomicznych, co wpływa na jej zdolność do samoregulacji i poczucia bezpieczeństwa w relacjach z innymi.
Teoria poliwagalna wyjaśnia te ludzkie zachowania, jako adaptację autonomicznego układu nerwowego wypracowaną przez ciało, by przetrwać.
Autonomiczny układ nerwowy według podejścia klasycznego
Na początek kilka trudnych słów, które mam nadzieję, przybliżą nas do poznania istoty działania układu nerwowego. Autonomiczny, niezależny od naszej woli układ nerwowy składa się z dwóch części. Pierwszą z nich jest układ sympatyczny, inaczej współczulny, kojarzony z pobudzeniem, reakcją „walcz lub uciekaj”. Druga część to układ parasympatyczny, inaczej przywspółczulny, kojarzony ze stanem uspokojenia, komfortu i poczucia bezpieczeństwa. To on umożliwia nam wejście w emocjonalny i fizyczny związek z innymi. Kluczową częścią tego układu nerwowego jest nerw błędny, czyli słynny dziesiąty nerw czaszkowy, który biegnie od pnia mózgu, znajdującego się u podstawy czaszki do klatki piersiowej i brzucha. Wędruje on w dwóch kierunkach: w dół przez płuca, serce przeponę i żołądek oraz w górę, aby połączyć się z nerwami w szyi, gardle, oczach i uszach. Reguluje on działanie wielu organów wewnętrznych, ale wpływa też na takie procesy, jak oddychanie, krążenie, trawienie, wydalanie. Jego funkcjonowanie jest bardzo ważne dla zachowania zdrowia i równowagi całego organizmu.
Układ nerwowy a proces usamodzielniania się młodzieży
Młodzież, z którą pracujemy nierzadko mierzy się z doświadczeniem traumy. Proces usamodzielniania jest pełen wyzwań. Pierwsza praca, pierwszy wniosek o mieszkanie, wyjście z pieczy do samodzielności. Tylko jak?
W przypadku, gdy nasza podopieczna lub podopieczny ma częste tendencje do wchodzenia w stan pobudzenia, myśli negatywnych “nie mogę, nie dam rady”, może oznaczać to, że ma rozregulowany układ nerwowy. Jej obiektywna ocena zagrożenia będzie więc zaburzona. Może nas zaskoczyć w rozmowie, gdy z naszej perspektywy wysyłamy normalny komunikat, a reakcja z którą się spotykamy jest zaskakująca. Łączy się to z trudnością w przyjmowaniu przez młodzież informacji zwrotnych i nawet wchodzeniem w stan stresu i zagrożenia. Młodzież też często nie jest wstanie działać, bo jest w zamrożeniu.
Wsparcie w procesie usamodzielniania polega na zapewnieniu bezpieczeństwa, nazywania tego stanu. Często zanim przejdziemy do celów pracy, trzeba zaopiekować się emocjami i stojącymi za nimi potrzebam, bo bez tego nie ma szans na realizowanie celów rozwojowych. Pojawiają się trudności w dotrzymywaniu zobowiązań, nie wywiązywaniu się z obowiązków. Być może to w danym momencie jest za trudne. Potrzeba czasu i cierpliwości, co może być trudnością w pracy z młodzieżą.
Co możesz zrobić?
Usiądź z daną osobą i przez chwile po prostu bądźcie razem. Niech wasze oddechy się dostroją. Na tym polega koregulacja – wspólna z innymi ludźmi regulacja naszych systemów nerwowych. To wtedy odbywa się prawdziwe leczenie. Warto zostać z tymi emocjami chwilę dłużej, żeby bardziej poczuć je, niż “zagadać” temat.
Jak możesz sprawdzić, czego ktoś potrzebuje w danej chwili? Z pomocą przyjść może popularny w środowisku poliwagalnym akronim HALT od angielskich słów: Głodny, Zły, Samotny lub Zmęczony. Są to cztery cztery stany, mające bezpośredni wpływ na nasz komfort psychiczny. Model ten został po raz pierwszy opracowany, aby pomóc osobom uzależnionym, które wyszły z nałogu, i zorientować się, kiedy są najbardziej narażone na powrót do nałogu. Od tego czasu stał się przydatny także dla innych ludzi – zarówno w miejscu pracy, jak i w życiu osobistym.
Zacznij od sprawdzenia, czy nie występuje któryś z tych czterech stanów:
Postaraj się najpierw zaadresować te potrzeby. Dopiero wtedy będziesz w stanie nawiązać bezpośredni kontakt z osobą, z którą pracujesz.
Przykładowe pytania, które mogłyby pomóc osobie, z którą pracujesz przejść przez cykl emocji:
Najważniejsze jest to, że jesteś z nim lub z nią i akceptujesz ją w jej przeżywaniu emocji. Zauważasz ją, wspierasz i pozwalasz na milczenie.
Pozwolenie na przeżywanie trudnych emocji jak złość, rozczarowanie, gniew może mieć budujący wpływ na relacje i wspierać świadome wyrażanie siebie, odwagę w szukaniu słów do komunikacji o swoich potrzebach.
W myśl przekonania: “tak złoszczę się, ale to może być budujące, a nie zamykające relację”.
Bibliografia
- Dana D., 2018, A Beginner’s Guide To Polyvagal Theory, Engaging the Rhythm of Regulation, wyd. W. W. Norton
- Dana D., 2018, Teoria poliwagalna w psychoterapii, wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego
- Porges W. S., 2020, Teoria poliwagalna, przewodnik, wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego
- Plantener P. 2020, Compassion focused dialogues with self and others, materiał opracowany w ramach szkolenia dostosowanego do potrzeb programu Fundacji Atalaya
Paulina Jędrzejewska – trenerka, coachka, socjolożka. Wspiera zespoły organizacji społecznych oraz instytucji publicznych w procesie wdrażania zmian dobrostanowych. Uczy organizacje jak mądrze korzystać z technologii. Współautorka badań, publikacji i materiałów edukacyjnych m.in. nt. wypalenia zawodowego oraz odporności psychicznej. Współtworzy wydarzenia na pograniczu nowych mediów, edukacji i sztuki. Prezeska Fundacji Culture Shock